سراب خزر يا تشنگي كوير؟
طرح انتقال آب دریای خزر به استان سمنان در حالی پس از سال‌ها اجرایی می‌شود که بسیاری از کارشناسان از اساس روی آن خط می‌کشند. آنها با وجود تبعات و هزینه بسیار این طرح، نسبت به اجرای آن تردید دارند و می‌گویند نابودی 94 هکتار جنگل، شور شدن دریای خزر و کاهش کیفیت آب آن، از بین رفتن تنوع زیستی دریا و ایجاد آلودگی، تنها بخشی از تبعات پروژه‌است. عده‌ای در مخالفت طرح تجمع کرده و عده‌ای دیگر چندین بیانیه داده‌اند. آنها این کار را مقرون به صرفه و – بدون تخریب – نمی‌دانند. به گفته کارشناسان، انتقال آب کوچک‌ترین دریای خودکفای کره زمین به منطقه‌ای کویری در ایران، رویایی شیرین است که درصورت اجرا به کابوسی شور بدل خواهد شد، چرا که «هزینه‌های طرح بیش از منافع آن است وانتقال آب دریا به کویر، راه‌حلی برای بحران کم‌آبی در بلندمدت نیست.» دراین میان اما به نظر می‌رسد که اراده بر انجام این طرح است چرا که اظهارات اخیر رئیس‌جمهوری درباره اجرایی شدن انتقال آب بزرگ‌ترین دریاچه زمین، نگرانی منتقدان را بیشتر
ارزیابی محیط زیستی طرح غیرعلمی است
کارشناسان ارزیابی محیط‌زیستی اداره آب مازندران این طرح را سطحی و غیرعلمی می‌خوانند. هادی کیادلیری، رئیس‌انجمن جنگلبانی ایران که در جلسات بررسی ارزیابی انتقال آب حضور داشته، درباره نتایج این ارزیابی به وقایع اتفاقیه می‌گوید: «طرح در مسیری حدود 65 کیلومتر است که 13 کیلومتر آن از جنگل‌های اُرس و 52 کیلومتر باقی مانده از جنگل‌های هیرکانی عبور می‌کند، یعنی راه نابودی جنگل‌های باقی مانده از عصر‌یخبندان هموار می‌شود.» این تنها اطلاعاتی است که کارشناسان حاضر در این جلسه توانسته‌اند از گزارش استخراج کنند.
او که ریاست دانشکده منابع طبیعی دانشگاه آزاد را عهده‌دار است، با بیان اینکه «طرح از وسط جنگل‌ها می‌گذرد و اگر این اتفاق بیفتد، اثر مخرب آن غیرقابل جبران‌است.» می‌گوید: «این چه ارزیابی زیست‌محیطی است که به جای سنجیدن میزان تخریب و سود طرح، برای درخت قیمت می‌دهد؟ چطور ممکن است برای درخت‌های جنگل‌های ارس قیمت بدهیم و پیگیر قطعشان باشیم در حالی که قانون جلوی این کار ایستاده؟ ارزیابی‌ای که من دیدم بسیار ابتدایی و غیرقابل دفاع بود.»
به گفته این متخصص جنگل‌داری بعید‌است که سازمان محیط زیست این ارزیابی را تأیید کرده باشد چرا که در این بررسی «حتی پرسش‌های ابتدایی درباره پروژه‌های اینچنین، پاسخی داده نشده است»
قطع درختان ممنوع القطع
برای کیادلیری این نگرانی وجود دارد که اگر لوله‌های انتقال آب را از وسط جنگل بگذرانند، به جز تخریب این مسیر، باید مناطق دیگری را هم برای ایجاد راه دسترسی از بین ببرند. « لوله‌ها را از مسیر‌های مختلف می‌گذرانند و جنگل را تکه‌تکه می‌کنند و هیچ خیالشان نیست که یکی از دلایل تخریب بیش از حد جنگل‌های هیرکانی همین تکه‌تکه کردن جنگل بود. مدام جاده کشیدند و برای اجرای طرح‌هایشان راه باز کردند تا مسیر نابودی هموار شود. این کار نتیجه‌ای جز از بین رفتن زیستگاه‌ها و در نتیجه نابود شدن گونه‌های کلیدی منطقه ندارد.»
او با تعجب می‌گوید: «درختان جنگل‌های ارس از نظر قانون ممنوع‌القطع هستند با این وجود ارزیابانی که برای قطع درختان جریمه در نظر گرفته‌اند! اگر پایشان به جنگل‌های ارس باز شود، این جنگل از ذخیره‌گاه زیست کره خارج می‌شود. آخر مسئله فقط پول نیست، شما اصلا حق ندارید قطع کنید و به جایش پول بدهید.»
در ماده یک قانون حفظ و حمایت از منابع طبیعی و ذخایر جنگلی کشور، به طور صریح چندین‌گونه گیاهی متعدد از جمله «ارس» در سراسر کشور، جزء ذخایر جنگلی محسوب و قطع آنها ممنوع عنوان شده است.
از سوی دیگر، پرونده به تأخیر افتاده ثبت جهانی جنگل‌ها، سال گذشته، پس از مدت‌ها در دستورکار سازمان میراث فرهنگی قرار گرفت تا در تلاشی جهانی با همکاری کشورهای حوزه هیرکانی یکی از مهم‌ترین ذخایر طبیعی جهان در فهرست میراث طبیعی بشر در یونسکو ثبت شود. در حالی که چندسالی است برای ثبت جهانی جنگل‌های هیرکانی تلاش می‌شود اما گذر مسیر توسعه از وسط این جنگل‌ها، تهدیدی برای این تلاش است.
روحانی: 80 درصد مسائل انجام شده است
در هفته‌های گذشته، رئیس‌جمهوری در سفر به سمنان، وعده انتقال آب داد و گفت: «این استان برای صنعت، کشاورزی و مصارف دیگر به آب نیازمند است و باید اقدامات مؤثر و لازم را در این خصوص انجام دهیم.»
حسن روحانی گفت که قرار است این طرح به‌صورت حساب شده بررسی و عملیاتی شود:»این طرح مباحث فراوانی را در رسانه‌ها به‌دنبال داشت اما دولت طی ماه‌های آخر سال گذشته، محیط‌زیست را مکلف کرد که مطالعات و اشکالات این طرح را بررسی کند و تقریبا 80 درصد از این مسائل انجام شده و 20 درصد مابقی نیز طی هفته‌های آینده بررسی خواهد شد.»
روحانی با بیان اینکه انتقال آب دریای خزر به استان سمنان مستلزم رعایت مسائل زیست‌محیطی است، تأکید کرد: «می‌توان آب را از دریای خزر به سمنان منتقل کرد و در عین حال همه مسائل محیط زیستی را مد نظر قرار داد تا مشکلی به وجود نیاید.»
به دنبال این اظهارات هفتم اردیبهشت، معترضان با در دست داشتن پلاکارد‌هایی نظیر «آقای رئیس‌جمهور! ما با طرح انتقال آب دریای خزر به سمنان مخالفیم» و پلاکارد‌هایی در مورد حفظ میراث محیط‌زیست، در راهپیمایی شرکت کردند.
رئیس انجمن جنگلبانی اما می‌گوید: «با وجود انتقادات، فعلا اراده بر انجام این طرح بی‌برنامه است. اما حتی دولت هم نمی‌تواند به تنهایی طرح را اجرا کند چرا که در مقابل این همه اعتراض، مسئولان، دانشگاهیان و متخصصان، به جای حمایت باید راه‌حل دهد و مسیر را عوض کند. حتی افرادی در حوزه آب هم راضی به همکاری با اجرای این برنامه نشده‌اند. بخش دیگری از ماجرا هم مسئله اشتراک این دریاچه بین چند کشور است، اگر قرار باشد هر کسی برنامه‌ای مخرب برای خزر بریزد، دیگر چیزی از آن باقی نمی‌ماند»
روحانی در برابر مردم
در روزهای گذشته منتخب مردم ساری و میاندرود در مجلس دهم با انتقاد از این اظهارات روحانی و ضمن مخالفت با انتقال آب دریای خزر به این استان، تأکید کرد که انتقال آب خزر به سمنان شما را دربرابر مردم قرار می‌دهد.
على اصغر یوسف‌نژاد که پیشتر در کابینه حسن روحانی معاونت وزارت اقتصاد را بر عهده داشت، با نوشتن نامه‌ای خطاب به رئیس‌جمهور با این طرح مخالفت کرد. او در نامه‌اش نوشت که «با توجه به کسب نظر کارشناسان خبره، فعالان محیط زیست و پژوهش‌فردی، این طرح فاقد هرگونه توجیه زیست‌محیطی است و حتی بعید می‌دانم توجیه اقتصادی کافی با در نظر گرفتن جمیع شرایط را داشته باشد.»
یوسف نژاد انتقال آب خزر، آن‌هم با طی کردن مسیری طولانی و پرخطر را باعث برهم خوردن تعادل طبیعی منطقه‌ای بکر و به شدت حساس همچون مازندران دانست و نوشت: «استانی که فاصله آبادی‌هایش از یکدیگر بسیار اندک است و همواره به کشاورزی و باغداری شهره بوده، محیط زیستی ویژه و خاص دارد که هرگونه دخل و تصرف در آن ویرانی‌های غیرقابل بازگشتی به جای خواهد گذاشت. بنده اعلام می‌کنم که جدا با این مکانیزم دستوری ـ اداری، بدون دقت و توجه کافی به مبانی نظری و کارشناسی و اخذ نظر و رای مردمی که قرار است میزبان این طرح باشند، مخالفم و معتقدم اجرای این طرح باعث کاهش سطح آب، افزایش آلودگی به جهت دستکاری در اکوسیستم طبیعی و افزایش مشکلات ناشی از شوری آب و به طور کلی بر هم خوردن تعادل زیست‌محیطی منطقه‌ای طلایی همچون مازندران خواهد شد.»
او اضافه کرد: «انتقال آب از ۲۳ متر پائین‌تر از سطح دریا به ارتفاع بیش از ۲ هزار متری نه تنها از نظر اجرایی به شدت محل شک و تردید‌است بلکه ما را متحمل هزینه‌های هنگفتی خواهد کرد که در شرایط فعلی اقتصاد کشور، فاقد هرگونه توجیه علمی و عقلانی است»
سازمان محیط زیست هنوز طرح را نپذیرفته
رئیس‌جمهور درحالی درباره وعده انتقال آب دریای خزر به سمنان سخن‌راند که هنوز از ارزیابی طرح انتقال آب خبری نشده بود و سازمان محیط زیست به عنوان یکی از متولیان اصلی این امر، هنوز ارزیابی محیط زیستی طرح را نپذیرفته است.
براساس گزارش ارزیابی که از سوی اداره آب استان مازندارن انجام شده، این طرح 94 هکتار از جنگل‌های مازندران را تخریب می‌کند. خط مسیری که برای این طرح در نظر گرفته شده، علاوه بر تخریب جنگل‌های مازندران، موجب وارد شدن خسارت به زمین‌های کشاورزی و باغات استان می‌شود. با این حال مسعود مولانا، عضو شورای هماهنگی شبکه مردم نهاد منابع طبیعی کشور به وقایع اتفاقیه می‌گوید که «حتی اصلاح مسیر انتقال آب هم کمکی به حذف آثار مخرب این طرح نمی‌کند چرا که به گفته او انتقال آب قابل توجیه نیست مگر برای مصرف شرب، چنانچه هدف آنها استفاده در صنعت و کشاورزی عنوان شده است.»
طرح اولیه تا 8 هزار میلیارد ریال خرج بر می‌دارد. این بودجه‌ای‌ا‌ست که برای اجرای طرحی با این میزان خطر در نظر گرفته شده است؛ برای انتقال آب به سرزمینی خشک که توان اکولوژیکی این طرح را ندارد. منتقدان نیز می‌گویند بجای صرف این بودجه عظیم باید طبق توان منطقه قدم برداشت نه اینکه اکولوژی منطقه دیگر را دستخوش تغییرات کرد؛ چرا که با بررسی نیاز و توانایی استان600 هزار نفری سمنان (که مشکل آب شرب نداشته و با مصرف بهینه به انتقال آب نیازی ندارد) این هزینه می‌تواند درد دیگری از کشور ما را دوا کند.
اساس کار غلط است
«اساس کار غلط است.» منتقدان طرح انتقال آب کاسپین بر این جمله تأکید دارند. مولانا می‌گوید: «چرا آب را برای کشاورزی به کویر و جایی ببریم که خاک و اقلیم آن مناسب کشاورزی نیست؟ اگر این طرح بدون آمایش سرزمین در مازندران اجرایی شود، علاوه بر تخریب جنگل، دستگاه آب شیرین کنی که بناست در «نکا» قرار گیرد، پساب‌هایی را ایجاد کرده که چه وارد دریا و چه در سواحل دفع شود، اثرات مخرب زیست‌محیطی غیرقابل جبران برجای خواهد گذاشت. از سوی دیگر، دستگاه از سوخت‌های فسیلی تغذیه می‌کند و این ضد تعهد ما برای کاهش مصرف انرژی‌های فسیلی است.» بیلان منفی آب دریای کاسپین هم دلیل دیگری بر مخالفت با انتقال آب است، چرا که «با توجه به کاهش سطح آب دریای کاسپین، به‌ویژه شرق استان مازندارن، با نمکزارهای بسیار روبه‌رو خواهد شد.» پیدا نیست که مازندران این زخم‌ها را تاب خواهد آورد یا نه؟
مولانا می‌گوید: «دولت به جای حمایت از طرحی که متخصصان بسیاری با آن مخالفند، می‌تواند بودجه‌ای درنظر بگیرد و از دانشگاهیان بخواهد کاری تحقیقی و دقیق در این‌باره انجام دهند تا نتیجه‌ای درست بگیرد»
مسئله آب نیست، مسئله نان است
با بالاگرفتن انتقادات، شبکه سازمان‌های مردم نهاد در بیانیه‌ای انتقال آب دریای خزر را مسئله‌ای ملی دانسته و نسبت به تبعات آن هشدار دادند. در این مدت 30 استاد برجسته محیط زیستی کشور نیز با انتقال آب دریای خزر مخالفت کرده و در نامه‌ای نوشتند: «این طرح هم فاقد توجیه اقتصادی و هم فاقد ارزیابی جامع تخصصی و محیط‌زیستی است.» این چهره‌های دانشگاهی مخالف با انتقال آب خزر به سمنان، همچنین اجرای این طرح را «مستلزم دست‌اندازی و ویرانی غیرقابل‌بازگشت باارزش‌ترین اکوسیستم‌های آسیب‌پذیر و حساس کشور دربرگیرنده دریای خزر، جنگل‌های هیرکانی، استپ‌های کوهپایه‌ای، کوهستانی و آلپی البرز» دانستند. با این همه اما وزارت نیرو به حمایت از طرحی اصرار دارد که تجربه جهانی هم آن را رد می‌کند. آرال، زمانی چهارمین دریاچه بزرگ جهان بود اما حالا از صفحه‌زمین پاک شده‌است چرا که به دلیل سیاست‌های غلط شوروی سابق در انحراف آب‌ها به سوی سدها و کشاورزی و کمبود بارش در دهه‌های اخیر، به طور کلی خشک شد؛ اتفاقی که امروز دریای خزر را تهدید می‌کند. عضو شورای هماهنگی شبکه مردم نهاد منابع طبیعی کشور، سودجویی عده‌ای را دلیل اصرار بر اجرای طرح‌هایی اینچنین توسط شرکت‌های خصوصی می‌داند. قشری که به گفته او زمانی برای «سد‌سازی 4 برابر ظرفیت کشور» اقدام و زمانی که سدها کارکرد خود را از دست دادند و پشت سدها خشک و خالی ماند، طرح‌هایی برای درآمدزایی خود اجرا کردند و نه برای سود مردم سرزمینمان، گروهی که مسئله‌شان «نان» است، نه «آب»
وقایع اتفاقیه