گسترش آب های شور و پدیده کویر زایی در فلات مرکزی ایران
در حالی که بیش از 75 درصد از سطح زمین، پوشیده از آب است، تقریباً 98 درصد از منابع آبی که در دسترس بشر قرار دارد را انواع آبهای شور تشکیل می دهند. علاوه بر این منابع عمده آبهای شیرین در سطح زمین، از یخ های مناطق قطبی تشکیل شده اند. براین اساس منابع آب شیرین در نظام طبیعت بسیار محدود و پرارزش محسوب می شوند. به طور طبیعی ارزش این منابع در مناطق خشک و نیمه بیابانی (همچون فلات مرکزی ایران) بسیار بیشتر خواهد بود.
یکی از مخاطرات عمده ای که متوجه منابع آب شیرین است تخریب این منابع در اثر پیش روی زبانه های آب شور است. تخریب منبع، پدیده ای وحشتناک و بی بازگشت است. در لایه های زیرین زمین، منابع آبهای شور و شیرین در نوعی تعادل طبیعی به سر میبرند و مخلوط با یکدیگر نیستند. اما برداشت بلند مدت و بی رویه از آبهای شیرین، این تعادل طبیعی را به نفع شورابه ها به هم می زند. پیش روی آبهای شور در قلمرو منابع آب شیرین بافت و ظرفیت های لایه های خاک رابه گونه ای متأثر می سازد که امکان ذخیره سازی آب های شیرین را از دست داده و به طور کلی از میان می رود.
شور شدن منابع که پدیده ای آرام و بی بازگشت در طبیعت است به توسعه کویرها یا "کویرزایی" می انجامد. چرا که با استفاده از این آب ها در کشاورزی، خاک ها نیز ظرفیت های خود به مرور از دست داده و توانایی میزبانی از ریشه گیاهان و تغذیه آن را نخواهند داشت. "کویرزایی" نیز که امروزه در برخی از مناطق کشور و به طور خاص روستاهای پرشمار حاشیه کویر قابل ملاحظه است، پدیده ای بدون بازگشت در طبیعت محسوب می شود. مزارع، روستاها و دشتهایی که آبهایی "لب شور" دارند، در آستانه پدیده "کویرزایی" قرار گرفته اند که می تواند برای همیشه به حیات در یک منطقه پایان دهد.
علاوه بر برداشتهای بی رویه، درصد بالای تبخیر نیز از جمله عوامل کمک کننده به کویرزایی در کشور به حساب می آید. بر اساس برخی از آمارها حدود هفتاد درصد از بارش های سالانه در ایران تبخیر می شود. تبخیر آب در بخش کشاورزی نیز میزان عمده و قابل ملاحظه ای است. براساس برخی از آمارها سالانه بین 5 تا 20 درصد به شوری آب در کشور افزوده می شود. شور شدن منابع آبی به طور القایی هزینه های هنگفتی نظیر هزینه های انتقال، شیرین سازی، بهداشتی و بیمارستانی و ... را به کل جامعه تحمیل می کند.
هشدار بزرگ تخریب منابع و توسعه کویر را در کشور باید بسیار جدی تر گرفت. اعمال سیاست های سخت گیرانه و کنترل جدی حجم برداشت از مخازن به ویژه در مناطقی که بیشتر با بحران مواجهند، مقابله جدی با چاه های غیر مجاز، استفاده از فناوری های نوین در آبیاری، اصلاح نژاد، شیرین سازی و مواردی از این دست می تواند ما را برای عبور از این بحران بزرگ یاری دهد.
(زینب زارع، مرکز توسعه فناوری آب، وابسته به پارک علم و فناوری یزد)