“آب مجازی” چیست؟

علی اکبر قیومی ابرقویی*: "آب مجازی" در اصطلاح به آب پنهان و پوشیده در هر فرآورده ای اطلاق می شود. یعنی میزان آبی که برای تولید و ارائه یک فرآورده در مراحل گوناگون به مصرف می رسد. خواه این فرآورده محصولی باشد از محصولات کشاورزی و یا یکی از انبوه تولیدات صنعتی و یا حتی می تواند خدمتی از خدمات معمول باشد. صفت مجازی در این تعریف به آن معنا است که بخش عمده آب مصرف شده طی فرآیند تولید، در محصول نهایی وجود فیزیکی ندارد و در حقیقت بخش بسیار ناچیزی از آب مصرفی در پایان به عنوان آب واقعی در بافت محصول باقی خواهد ماند.

به عبارت دیگر برای تولید یا ارائه هر محصولی به میزان معینی آب نیاز است که در پشت صحنه فرآیند تولید آن به مصرف می‌رسد و دراصطلاح بدان "آب مجازی" گفته می شود. به عنوان مثال و براساس پاره ای از مطالعات برای تولید یک کیلو گندم به 1500 لیتر و برای تولید یک کیلو گوشت گاو به 15000 لیتر آب نیازمندیم.

اگر چه تاریخ اصطلاح آب مجازی چندان طولانی نیست اما تأثیر این نگاه در نحوه راهبری و سیاستگذاری مدیریتی در بخش آب برجسته و چشمگیر است. به عنوان مثال می توان تحلیل کرد که از یک روستا، شهر و یا کشوری چه میزان آب از طریق محصولات صادراتی اعم از صنعتی یا کشاورزی به بیرون از از مرزها صادر شده و در مقابل چه اندازه آب به واسطه کالاهای وارداتی به داخل کشور می آید. ملاحظه معنای آب مجازی تصویری دقیق تر و شفاف تر از نقل و انتقال آب در میان بخش های گوناگون اقتصادی و همچنین جابجایی آب در مناطق گوناگون جغرافیایی به دست می دهد.

در نظریه تجارت "آب مجازی"، به منظور کاهش فشار بر منابع آب، به کشورهای کم آب توصیه می شود که به جای تولید مواد غذایی از منابع آب داخلی، به واردات مواد غذایی مبادرت ورزیده و منابع آب داخلی را برای فعالیت های تجاری پر سود اختصاص دهند. شرایط اقلیمی، شیوه های تولید، مکان و زمان تولید، مدیریت و برنامه ریزی، فرهنگ و عادات مردم در میزان آب مجازی موثر می باشد و بر همین اساس مقدار آن در مورد یک محصول مشخص، در مناطق مختلف متفاوت خواهد بود. کشورهای کم آب می‌توانند با دخالت دادن تجارت آب مجازی در سیاست‌های آبی علاوه بر این که میزان دسترسی خود را به منابع آب جهانی افزایش می‌دهند از افزایش فشار بر منابع محدود خود نیز بکاهند.

 

کاربرد اصطلاح "آب مجازی" در ادبیات مدیریت منابع آب در سطح بین المللی، عمری کمتر از 30 سال داشته و برای نخستین بار در دهه 70 در مجامع پژوهشی و دانشگاهی ایران به کار گرفته شده است. علی رغم انجام پژوهش هایی ارزشمند در این حوزه، هنوز در حوزه تصمیم سازی و سیاستگذاری چنانچه شایسته است مورد توجه و اهتمام نبوده است و سیاست معینی در خصوص صادرات و واردات آب مجازی اعمال نشده است.

ایران به‌دلیل واردات گسترده محصولات کشاورزی و دامی در سال های اخیر، همواره در شمار واردکنندگان آب مجازی جهان بوده است، اما هنوز واردات مواد غذایی با هدف تجارت آب مجازی صورت نمی گیرد. در صورتی که واردات هدفمند آب مجازی می تواند بخش های مختلف اقتصادی و اجتماعی کشور را تحت تاثیر قرار دهد و امنیت غذایی آن را تضمین کند. منافع حاصل از طرح‌های بلندمدت و کوتاه مدت آب مجازی را می توان در دیگر بخش های اقتصادی سرمایه گذاری کرد و با بحران آب که در برخی از نقاط کشور آغاز شده و در سایر مناطق نیز در شرف وقوع است، به مقابله پرداخت. در برنامه ششم توسعه جمهوری اسلامی ایران توجه ویژه ای به صادرات و واردات آب مجازی شده است.

خلاصه سخن آنکه نظریه آب مجازی و تحلیل روند صادرات و واردات آب امکانات بیشتری را برای مدیریت مؤثر آب فراهم می آورد چرا که امکان پایش مداوم مسیر و مصرف آب را در بخش های گوناگون صنعتی و کشاورزی و خدماتی به دست می دهد. اعمال سیاست های مدیریتی مبتنی بر آب مجازی در برخی از مناطق میتواند به تغییر الگوی کشت و یا تغییر در صنایع عمده فعال در منطقه بینجامد و امیدواریم با تنظیم اسناد بالادستی لازم و مناسب، کشور کم آب ایران نیز سیاست هایی مؤثر و هدفمند دراین حوزه اتخاذ نماید.
*مدیر مرکز توسعه فناوری آب (وابسته به پارک علم و فناوری یزد